دانستنی‌های انسولین؛ داروی کاهنده قندخون
تزریق کن و قند را بسوزان
دکتر آیدا روشن‌ضمیر
اگر به تازگی مشخص شده به دیابت نوع 2 مبتلا شده‌اید، پزشکتان حتما به شما درباره اهمیت رژیم غذایی و فعالیت بدنی در کنترل قندخون توضیح داده است اما علاوه بر اینها، گاهی برای کنترل قند خون، دارو هم لازم است. برای کنترل دیابت، داروهای خوراکی مختلفی وجود دارد که از آنها با عنوان کلی قرص‌های کاهنده قند خون یاد می‌شود. اما یکی از موثرترین و پرمصرف‌ترین داروهای کنترل دیابت، داروی تزریقی این بیماری یعنی انسولین است. در گذشته شاید انسولین، آخرین راهکار درمانی برای بیماران دیابتی به‌حساب می‌آمد اما امروزه مزایای استفاده از آن در درمان دیابت مشخص شده و به همین دلیل، پزشک ممکن است زودتر تزریق انسولین را به بیمارش توصیه کند. گاهی نیز پزشک صلاح می‌بیند بیمار هم داروی خوراکی دیابت و هم انسولین تزریقی را استفاده کند.
چه انسولینی بزنیم؟
انتخاب نوع انسولین به تصمیم پزشک و شرایط بیمار بستگی دارد اما معمولا پزشک تزریق انسولین را با زمان غذا خوردن بیمار هماهنگ می‌کند. انسولین باید زمانی کارش را شروع کند که غذا می‌خواهد جذب شود. بنابراین انواع سریع‌الاثر 15 دقیقه قبل از غذا و گاهی هم بلافاصله بعد از غذا تزریق می‌شود. انواع کوتاهاثر، 30 تا 60 دقیقه قبل از غذا و متوسط‌الاثر، 1 ساعت قبل از غذا تزریق می‌شود. انواع مخلوط، با توجه به نوع محلول، حدود 10 تا 30 دقیقه قبل از غذا تزریق می‌شود. اما تزریق انواع طولانی‌اثر ربطی به زمان وعده غذایی ندارد. گاهی انسولین طولانی‌اثر، با یک نوع انسولین کوتاهاثر همراه می‌شود که البته باز هم به نظر پزشک بستگی دارد. گاهی نیز نوع طولانی‌اثر را همراه با داروی خوراکی (قرص دیابت) همراه می‌کنند.
انسولین رگولار (R)
جزو کوتاه‌اثر‌هاست، شفاف است و بین بیماران به انسولین آبکی (کریستال) معروف است. از آنجا که 60-30 دقیقه بعد از تزریق، اثر آن شروع می‌شود، بهتر است تزریق آن، 30 دقیقه قبل از غذا باشد. اگر فرد بعد از تزریق آن غذا نخورد، دچار افت قندخون می‌شود.
انسولین NPH
جزو متوسط‌‌الاثرهاست و رنگ شیری و کدری دارد. از آنجا که سریع‌اثر نمی‌کند، لازم نیست حتما قبل از غذا تزریق شود. این انسولین برای تامین نیاز بلندمدت مناسب است. شروع اثر آن حدود 2 ساعت بعد از تزریق است و گاهی همراه قرص‌های خوراکی دیابت استفاده می‌شود. مثلا پزشک در طول روز، قرص دیابت و هنگام شب (قبل از خواب) انسولین تزریقی را توصیه می‌کند.
انسولین لیسپرو(H)
سریع‌الاثر است و برای کنترل افزایش ناگهانی قند بعد از غذا خوب عمل می‌کند. رنگ آن مانند رگولار، شفاف است. می‌توان آن را 15 دقیقه قبل از غذا یا بلافاصله بعد از غذا تزریق کرد و خطر افت قندخون با آن کمتر است. گاهی بهترین نتیجه را ترکیب لیسپرو همراه با یک انسولین متوسط‌الاثر (NPH) می‌دهد.
گلارژین
انسولین نسبتا جدیدی است که جذب آهسته دارد و سطح آن در طول 24 ساعت تقریبا ثابت می‌ماند و یکبار تزریق آن در روز کافی است.
انواع انسولین
انسولین انواع زیادی دارد اما همه آنها به شکل تزریقی هستند. انواع آن را براساس سرعت شروع اثر و مدت دوام طبقه‌بندی می‌کنند.
سریع‌الاثر
کوتاهاثر
متوسط‌الاثر
طولانی‌اثر
مخلوط
پزشک تشخیص می‌دهد کدام نوع انسولین برای بیمار مناسب است.
انتخاب نوع انسولین
انتخاب نوع انسولین برای بیمار به عوامل مختلفی بستگی دارد:
پاسخ بدن به انسولین که در افراد مختلف متفاوت است.
شیوه زندگی (مصرف الکل، نوع تغذیه، ورزش و...)
سن بیمار
اینکه بیمار چند وقت یکبار قند خونش را کنترل می‌کند.
نکته‌های انسولین
هنگام تزریق فقط از سرنگ‌های مخصوص تزریق انسولین استفاده شود.
هر سرنگ را تا 20 بار می‌توان استفاده کرد تا حدی که سر سوزن آن کند نشده باشد.
استفاده از سرنگ مشترک ممنوع است چون احتمال انتقال آلودگی وجود دارد.
شیشه‌های انسولین (ویال) در حال مصرف را می‌توان در دمای اتاق نگه‌داشت اما ویال‌های بازنشده را باید در یخچال (نه جایخی یا فریزر) گذاشت.
هر شیشه (ویال) انسولین حاوی 10 سی‌سی انسولین 100 واحدی یعنی هر شیشه 1000 واحد انسولین دارد.
از تکان دادن زیاد شیشه انسولین خودداری کنید.
به تاریخ انقضای روی شیشه انسولین دقت کنید.
قبل از مصرف، کنترل کنید داخل شیشه انسولین ذرات خارجی وجود نداشته باشد.
انسولین کریستال باید کاملا شفاف و یکدست باشد. انسولین NPH نیز بعد از یک تکان ملایم باید یکدست و شیری باشد.
انسولین را جلوی نور مستقیم خورشید، گرما و سرما قرار ندهید.
تزریق انسولین سرد دردناک‌تر است. بهتر است 20 دقیقه قبل از تزریق، آن را از یخچال خارج کنید.
تزریق انسولین زیرجلدی است، یعنی نه خیلی عمیق نه خیلی سطحی! در محل تزریق با انگشت خود چین پوستی ایجاد کنید تا مانع تزریق عضلانی آن شوید.
سوزن را داخل ویال و سرنگ را از هوا خارج کنید. آمپول را وارونه کنید و انسولین را به آرامی درون سرنگ بکشید. چند ضربه ملایم به سرنگ بزنید تا حباب نداشته باشد.
سوزن را با زاویه 90 درجه مستقیم وارد پوست کنید.
برای ترزیق، شکم بهترین محل است چون جذب در آنجا از همه جا بیشتر است. بعد از تزریق، محل را کمی مالش دهید.
بهتر است محل تزریق هر بار کمی تغییر کند و در یک نقطه ثابت نباشد (هر بار 2 سانتی‌متر با محل قبلی فاصله داشته باشد.)
گاهی به جای سرنگ و سوزن از قلم‌های انسولین برای تزریق استفاده می‌شود. استفاده از آن ساده‌تر است اما قیمت زیادی دارد.
پمپ انسولین نیز دستگاهی است که عملکردش شبیه لوزالمعده است. در این دستگاه، انسولین به میزان مورد نیاز با سوزن زیر پوست شکم به‌طور مداوم تزریق می‌شود، اما قیمت این دستگاه بسیار زیاد است.
انسولین استنشاقی به بازار آمد
آفرزا (Afrezza)، انسولین استنشاقی سریع‌الاثر است که از سوی سازمان غذا و داروی آمریکا برای انسولین درمانی بزرگسالان مبتلا به دیابت نوع 1 و 2 مورد تایید قرار گرفته است. هم‌اکنون آفرزا تنها انسولین استنشاقی موجود در بازار محسوب می‌شود و محصول مشابه آنکه قبلا وارد بازار شده بود، دیگر در بازار دارویی موجود نیست. به دلیل خطر ابتلا به برونکواسپاسم حاد، آزمون اسپیرومتری قبل از شروع درمان باید انجام شود. شایع‌ترین عوارض جانبی ناشی از مصرف آفرزا عبارتند از هایپوگلیسمی (افت قند خون)، سرفه، دردگلو یا تحریک گلو و سردرد.
پروژه انسولین استنشاقی از سال 1924 میلادی مورد مطالعه بوده است. اولین پودر خشک انسولین که اگزوبرا (Exubera) نام داشت، در سال 2006 میلادی مورد تایید قرار گرفت. هرچند شرکت تولید‌کننده به دلیل فروش اندک آن در سال بعد، دست به جمع‌آوری این محصول زد. اسپری اگزوبرا در مقایسه با اسپری‌های متداول و مورد استفاده برای درمان آسم، به مراتب بزرگ‌تر بود و نیاز داشت که بیمار هر 6 ماه یکبار برای آزمون اسپیرومتری به مطب پزشک مراجعه کند. به علاوه، هزینه اگزوبرا در مقایسه با انسولین زیرجلدی موجود در بازار به مراتب بیشتر بود. در سال 2014 میلادی، آفرزا که انسولین استنشاقی است، تاییدیه سازمان غذا و داروی آمریکا را اخذ کرد و هم‌اکنون تنها انسولین استنشاقی موجود در بازار محسوب می‌شود.
آفرزا، یک انسولین سریع‌الاثر است که برای کنترل بهتر قندخون در بزرگسالان مبتلا به دیابت نوع 1و 2 تجویز می‌شود. این دارو برای تجویز در گروه کودکان تاییدیه ندارد. آفرزا انسولین رگولار انسانی است؛ زمانی که توسط بافت ریه جذب شده و عمل کند، مشابه سایر اشکال انسولین رگولار انسانی است. آفرزا از تکنولوژی منحصر به فرد انتقال دارو با نام تکنوسفر بهره می‌برد که امکان انتقال انسولین از طریق ریه‌ها را میسر می‌سازد. این سیستم انتقال دارو، با تشکیل کریستال‌های فوماریل دی کتوپیپرازین انجام می‌شود. این مولکول‌ها ابعاد 2 تا 3 میکرومتری دارند. به دنبال استنشاق، انسولین تکنوسفر به سرعت وارد بافت ریه می‌شود. در pH فیزیولوژیک، انسولین از خلال اپیتلیوم ریوی وارد جریان خون می‌شود. انسولین تکنوسفر طی 15 دقیقه به حداکثر غلظت خود رسیده و در مقایسه با انسولین زیرجلدی سریع‌تر از بدن حذف می‌شود.
انسولین خوراکی در راه است
تزریق، به‌طور کلی، کاری سخت، ترسناک، دردناک و وقت‌گیر است، به‌خصوص برای افراد مسن و کودکان مبتلا به دیابت. طی ده‌ها سالی که از ساخته شدن انسولین گذشته، کارخانه‌های زیادی سعی کرده‌اند انسولین خوراکی بسازند اما هنوز این کار انجام نشده چون انسولین، مولکول پروتئینی خاصی است که به‌وسیله آنزیم‌های معده از بین می‌رود و حتی اگر بتوان کاری کرد در معده از بین نرود، این مولکول به دلیل اندازه بزرگی که دارد، نمی‌تواند از دیواره روده بگذرد و وارد خون شود.
یک کارخانه داروسازی، طراحی خاصی برای مولکول انسولین انجام داده؛ یک لایه محافظ ضداسید اطراف انسولین ساخته که آن را در برابر آنزیم‌های معده محافظت می‌کند. یک کارخانه داروسازی در هند نیز موفق به ساخت انسولین خوراکی در سال 2012 شد.
این انسولین در کنترل قندخون حیوانات آزمایشگاهی موفق بود اما هزینه ساخت این دارو بسیار زیاد بود و در نتیجه تولید تجاری آن به صرفه نبود.
این محققان به تازگی شیوه ارزان‌تری برای ساخت انسولین خوراکی یافته‌اند؛ قراردادن انسولین در کیسه‌های کوچکی از چربی و اتصال آن به اسید فولیک برای بهبود ورود دارو به خون. این چربی‌ها ارزان‌قیمت هستند و انسولین را در برابر آنزیم‌های معده حفظ می‌کنند درنتیجه انسولین وارد روده کوچک می‌شود.
در روده کوچک هم اسید فولیک به انتقال آن به خون کمک می‌کند. این روش در موش‌ها اثرگذاری مناسبی داشته و قندخون را به اندازه انسولین تزریقی کاهش داده اما هنوز مرحله آزمایش روی داوطلبان انسانی باقی‌مانده است.
محققان بسیاری در سراسر دنیا در حال تلاش برای ساخت انسولین خوراکی هستند. در ایران نیز محققان دانشگاه صنعتی اصفهان در طرحی پژوهشی در حال یافتن راهی هستند. آنها انسولین را با پلیمرهای‌زیستی پوشش دادند که در معده از بین نرود.
این دارو روی موش‌های آزمایشگاهی آثار خوبی داشته اما هنوز به مرحله بعدی نرسیده است.
